ارگ تهران

اَرْگِ تِهْران [arg-e tehrān] ، بخش سلطنتی و دیوانی تهران درگذشته. تهران تا پیش از فرمان شاه طهماسب صفوی در 961ق/ 1554م فاقد حصار و برج و بارو بود، اما احداث چهارباغی از چنار در زمان شاه عباس، نیز اقامت یک سالۀ شاه سلطان حسین و پذیرایی او از درّی افندی، سفیر عثمانی، بیانگر اهمیت این شهر در آن دوره است (کلاویخو، 175؛ روملو، 635؛ دلاواله،1/ 707؛ اعتماد السلطنه، مرآة...،1/ 828، 4/ 1904؛لاکهارت، 141-142). در اواخر سلطنت‌صفوی، افغانها پس از تصرف تهران، درون حصار شاه‌طهماسبی در مجموعۀ عمارتهای خان نشین شهر که ظاهراً محل اقامت موقت شاهان صفوی بود، مستقر شدند و گرداگرد آن را حصاری کشیدند که ارگ تهران را تشکیل داد (اعتمادالسلطنه، همانجا؛ کلاویخو،174؛ معتمدی،72؛ رستم‌الحکما، 170). این حصار در شمال با حصار شهر مشترک بود و به رسم افغانها یک طرف آن رو به صحرا بود تا در صورت لزوم گریز به آسانی میسر باشد. این حصار با دروازه‌ای به نام دروازۀ ارگ (که بعدها در دورۀ ناصرالدین شاه به دروازه دولت معروف شد) به صحرا می‌پیوست و سر دری در دورۀ ناصرالدین شاه برای آن ساخته شد که «باب همایون» نام گرفت. در طرف جنوب، ارگ با دروازه‌ای به نام تخته پل به شهر راه داشت و به سبزه‌میدان می‌رسید، و از غرب به محلۀ سنگلج و خیابان خیام (جلیل آباد) و از شرق به خیابان ناصر خسرو (ناصری) محدود می‌شد. اطراف ارگ از 3 طرف: شمال، جنوب و شرق دارای خندق بود (بلاغی، 1/ 6-7؛ ذکاء، 18، 22؛ کریمان، 166-167؛ مصطفوی، 26-27؛ اعتماد السلطنه، المآثر...، 1/ 108؛ فووریه، 108). 
برخی از ساختمانهای داخل ارگ از میان رفته، و یا دچار تغییرات اساسی شده است و بعضی دیگر هنوز پابرجا ست. 

میدان ارگ

از داخل شهر و جنوب ارگ، رهگذران پس از عبور از سبزه‌میدان و پلی چوبی که بر روی خندق جنوبی زده شده بود (دروازۀ تخته پل)، به میدان ارگ وارد می‌شدند که از دورۀ زندیه وجود داشت. این میدان در دوره‌های مختلف: میدان ارگ، میدان شاه، میدان توپخانه، باغ گلشن، دوباره میدان ارگ و میدان 15 خرداد نام گرفته است. در وسط میدان سکویی قرار داشت، که توپ معروف به«مروارید»روی آن نصب شده بود. در اطراف‌میدان‌عمارتهایی نظیر تلگرافخانه،دفترخانه،سردر نقاره‌خانه و جز آنها وجود داشت که سردر عالی‌قاپو، سردر ورودی به محوطۀ ارگ از سمت شهر بود و در بخش فوقانی آن نقاره‌خانه قرار داشت و راه ورود به ایوان تخت مرمر بود (کریمان، همانجا؛ بنجامین، 56؛ فووریه، 108؛ ذکاء، 30، 33، 332؛ فلاندن، 111).‌

عمارت تخت مرمر

کهن‌ترین بنای به جامانده در ارگ که در زمان کریم خان زند به نام دیوانخانه به همراه باغ جنب آن و حرمخانه ساخته شد و در عهد آقا محمدخان قاجار با انتقال درها، ستونها، آیینه‌ها و تابلوهای تالار کریم‌خان از شیراز به آنجا تغییراتی یافت. با نصب تخت معروف به مرمر در این ایوان که به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شده بود، نام آن به تالار مرمر یا عمارت تخت مرمر تغییر یافت. این ایوان از یک سو باز است و رو به حیاط دارد. 3 طرف ایوان با انواع نقاشیها، آیینه‌کاری و گچ‌بری تزیین یافته است. و پردۀ ضخیم گلدوزی شده‌ای هنگامی که مراسمی نبود، تالار را از تابش مستقیم آفتاب و باد و باران حفظ می‌کرده است(ساروی،221؛ موسوی،16، 92؛ اعتمادالسلطنه، مرآة، 1/ 844-854؛ مستوفی، 1/ 17؛ کرزن، 414-415؛ ذکاء، 41-45، 50، 108).

خلوت کریم‌خانی

در گوشۀ شمال غربی محوطۀ باغ، ایوان 3 دهنۀ ستون‌داری قرار دارد که از بقایای ابنیۀ کریم‌خان زند است و حوضی در وسط آن قرار دارد که از آب قنات پر می‌شده است (معیرالممالک، 42؛ معتمدی، 77، موسوی، همانجا). این بنا که خلوت کریم‌خانی خوانده می‌شود، همان حرمخانه است. 

تالار سلام یا اتاق موزه

احداث این عمارت به فرمان ناصرالدین شاه، پس از بازگشت از اولین سفرش به اروپا، در 1290ق/ 1873م به جای تالار الماسیه، در شمال باغ گلستان آغاز شد و در 1293ق پایان یافت. این عمارت شامل تالار موزه، سرسرا و حوضخانه است و محل نگهداری و نمایش جواهرات و اشیاء نفیس سلطنتی بود و چون برخی سلامهای خاص در آن برگذار می‌شد، به تالار سلام شهرت داشت و پس از تاج‌گذاری رضا شاه پهلوی در تالار آن، به تالار تاج‌گذاری نیز معروف شده است (اورسل، 153؛ بنجامین، 63، 65؛ ذکاء، 122-123).

تالار آیینه یا بلور (تالار گلستان جدید)

در غرب تالار سلام و هم‌زمان با آن، به جای تالار الماسیه ساخته شد و جزء موزۀ جدید است. کمال‌الملک تابلویی از این تالار نقاشی کرده که تخت طاووس نیز در آن نقش شده است، زیرا پیش از انتقال اشیاء به موزۀ جدید، تخت طاووس و تاج کیانی در این تالار قرار داشته است (ذکاء، ‌216، 219، 226؛ اورسل، 156؛ معتمدی، 216).

تالار عاج

نام این تالار از کلمۀ «آج» ترکی به معنای گرسنه گرفته شده، و پیش از تالارهای سلام و آیینه بنا شده است، اما در دورۀ ناصرالدین شاه تغییراتی در آن داده شد. دو قطعه گوبلن اهدایی پادشاه فرانسه به محمدشاه در آن نصب شده بود. این تالار امروزه به سفره‌خانه معروف است (ذکاء، 227، 230؛ معتمدی، 217؛ اورسل، 156-157). تالارهای برلیان و الماس نیز دیگر تالارهای کاخ هستند (ذکاء، 236-237، 282).

عمارت گالری

ناصرالدین‌شاه در اواخر سلطنت این عمارت را بنا کرد و تابلوهای نقاشان ایرانی و اروپایی را در آن‌جای داد. 25چلچراغ بلورین در آن نصب بود. بعدها این بنا تخریب و تابلوهای آن پراکنده شد (معیرالممالک، همانجا؛ ذکاء، 322).

کاخ ابیض

در 1308ق/ 1891م کاخی به نام ابیض به جای عمارت کلاه فرنگی (که خود به جای برج آقا محمد خان قاجار بنا شده بود)، به سبک معماری دورۀ لوئی شانزدهم ساخته شد که محل کار صدراعظمها و جلسات هیئت وزرا بود. اکنون این کاخ محل موزۀ مردم شناسی است (معیرالممالک، 42-43؛ فووریه، 111؛ ذکاء، 319؛ گلشن، 750).
 

شمس العماره

از بناهای مهم ارگ به شمار می‌آید که ارتفاع آن بیش از بناهای دیگر است و در زمان ناصرالدین شاه به هزینۀ دوستعلی خان معیرالممالک بنا شده است. دارای 3 طبقه، دو برج و یک مهتابی و نیز ساعت بزرگی میان دو برج است. این عمارت برای استفادۀ زنان حرم بود که می‌توانستند از بالای آن باغ گلستان و خیابانهای شهر را نظاره کنند (بنجامین، 63؛ فووریه، 112؛ معیرالممالک، 43؛ اعتمادالسلطنه، المآثر، 1/ 84، 105).

عمارت بادگیر

از بناهای عهد فتحعلیشاه در ضلع جنوبی باغ گلستان است که به جهت داشتن 4 بادگیر در اطراف خود بدین نام خوانده می‌شود. تابستانها شاهان قاجار از حوض‌خانۀ خنک آن استفاده می‌کردند. مظفرالدین شاه چون در تابستان بر تخت شاهی نشست، در تالار این عمارت تاج‌گذاری کرد (معیرالممالک، 42؛ ذکاء 278-281؛ اورسل، 157؛ فووریه 112-113).

عمارت خروجی

احداث این بنا از دورۀ آقا محمدخان قاجار آغاز شد و در زمان فتحعلی‌شاه به پایان رسید. عمارت خروجی، باغ گلستان را دو قسمت می‌کرد و شامل اتاق موزۀ قدیم، تالار آیینۀ گلستان قدیم، صندوقخانه و رختدارخانۀ سلطنتی بود و تخت طاووس در اتاق آیینۀ گلستان قرار داشت که پس از تخریب این عمارات و احداث موزه و تالار گلستان جدید، به این عمارات منتقل شد (ذکاء، 163، 258، 267؛ اعتمادالسلطنه، همان، 1/ 105).

اندرونی (عمارت فرح آباد)

پس از احداث دیوان‌خانه (تالار تخت مرمر) در زمان کریم‌خان، چهار باغ شاه عباسی دو بخشی گردید. بخشی که در پشت عمارت دیوانخانه قرار داشت، به اندرونی شاهان که محل اسکان و استراحت شاهان و همسرانشان بود، تبدیل شد. در زمان فتحعلی‌شاه عمارات اندرونی شامل عمارت خورشید، بهشت‌آیین، سروستان، عشرت آیین، عمارت یا تالار طنبی و عمارت چشمه بود که هر کدام به یکی از زنان شاه تعلق داشت و تخت طاووس در عمارت چشمه که برای همسر سوگلی فتحعلی‌شاه، طاووس (تاج‌الدوله) ساخته شده بود، قرار داشت. این تخت بعدها به موزۀ قدیم و سپس موزه جدید منتقل شد. ناصرالدین شاه اندرونی فتحعلی‌شاهی را تغییر اساسی داد و وسعت بخشید و در وسط آن عمارت دو طبقۀ خوابگاه را بنا کرد. ورود به اندرونی از طریق نارنجستان که مخصوص شاه بود و نیز خیابان الماسیه که سردری به همین نام داشت، امکان‌پذیر بود (اعتمادالسلطنه، المآثر، 1/ 84؛ هدایت، 10/ 137؛ اورسل، 148؛ فووریه، 114-116؛ معیرالممالک، 41؛ معتمدی، 200- 219). در زمان رضا شاه این بنا تخریب شد و وزارت دارایی را به جای آن ساختند (ذکاء، 256).

نارنجستان

بنای آن در اندرونی قرار داشت و 40 درخت از انواع مرکبات در آن کاشته شده بود. در فصل سرما با چادری سقف آن پوشیده می‌شد. این بنا در زمان رضا شاه تخریب شد و جزء باغچۀ گلستان گردید و در 1339ش/ 1960م برای اقامت ملکه الیزابت دوم که به ایران آمده بود، کاخی در محل آن ساخته شد (معیرالممالک، 41-42؛ ذکاء، 240-241؛ اورسل، 154).

مدرسه و مسجد حکیم هاشم (مادر شاه)

از زمان صفویه مسجد و مدرسه‌ای به نام حکیم هاشم در کوچه‌ای در جنوب شرقی ارگ ــ که بعدها به سبب احداث تکیۀ دولت در آن به همین نام خوانده می‌شد ــ وجود داشت. در زمان فتحعلی‌شاه مادر وی منزلی در جنب آن برای حاج ملا محمد جعفر استرابادی ساخت و این بنا از آن پس به مادر شاه منسوب شد (معلم، 1/ 85؛ بلاغی، 1/ 40م).

باغ گلستان

باغی است که عمارتهای یاد شده در اطراف آن ساخته شده‌اند و با عمارت خروجی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شده است. این باغ پس از تخریب عمارت خروجی به صورت یکپارچه و چهارگوش درآمد. این باغ دارای استخرها و حوضهای متعدد بوده است (کرزن، 428؛ فووریه، 109-110؛ ذکاء 323).

تکیۀ دولت

از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تکایای تهران بود که به دستور ناصرالدین شاه همزمان با شمس‌العماره ساخته شد. این بنا در زمان مظفرالدین شاه توسط مهندسی فرانسوی تعمیر اساسی شد؛ ولی در سالهای بعد به صورت مخروبه در جنوب کاخ گلستان باقی ماند، تا آنکه بعدها کاملاً تخریب شد و به بانک ملی تبدیل گردید (اورسل، 159-160؛ ذکاء، 287- 288، 294، 310؛ سرنا، 162-163).

مدرسۀ دارالفنون

در شمال شرقی ارگ به جای محلی به نام سربازخانه، مدرسه‌ای به سبک اروپایی و با روش آموزشی جدید به همت امیرکبیر ساخته شد که دارالفنون نام گرفت. بنای آن تا امروز باقی است (محبوبی، 1/ 254؛ اورسل، 162-163؛ بروگش، 1/ 179- 180).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363ش؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران، 1368ش؛ اورسل، ارنست، سفرنامه، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، 1353ش؛ بروگش، هاینریش، سفری به دربار سلطان صاحب‌قران، ترجمۀ محمدحسین کردبچه، تهران، 1367ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، تهران، 1350ش؛ بنجامین، س. ج. و.، ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمد حسین کردبچه، تهران، 1363ش؛ دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ محمود بهفروزی، تهران، 1380ش؛ ذکاء، یحیى، تاریخچۀ ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، 1346ش؛ رستم الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1348ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1357ش؛ ساروی، محمد فتح‌الله، تاریخ محمدی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1371ش؛ سرنا، کارلا، آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، 1362ش؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، 1356ش؛ فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال، به کوشش همایون شهیدی، تهران، 1362ش؛ کرزن، ج. ن.، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1349ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355ش؛ کلاویخو، سفرنامه، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران، 1337ش؛ گلشن، صدیقه، «گلستان باغ گلستان»، مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، تهران، 1374ش، ج 2؛ لاکهـارت، لارنـس، انقراض سلسلۀ صفویه، تـرجمۀ اسمـاعیل دولتشـاهی، تهـران، 1344ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، 1370ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1343ش؛ مصطفوی، محمدتقی، «ارگ تهران»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1339ش، شم‍ 69؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381ش؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، 1331ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، 1361ش؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317ش؛ هدایت، رضا قلی، روضة الصفا، قم، 1339ش.